Het tweede deel van Naomi Velissariou’s theatertrilogie PERMANENT DESTRUCTION, dit keer op tekst van Heiner Müller, is minstens even destructief als de wegbereider rond Sarah Kane. Alleen is het voorwerp van vernietiging verschillend, en dat levert toch een andere lezing op.

PERMANENT DESTRUCTION is niet alleen de naam van de trilogie aan ‘theaterconcerten’ maar ook die van de pop-up band waarin theatermaker Naomi Velissariou en soundproducer Joost Maaskant zich hebben verenigd. Hun eersteling, PERMANENT DESTRUCTION – The SK Concert sloeg vonken: Velissariou en Maaskant hercontextualiseerden het zwarte, van doodsdrift doordrongen gedachtegoed van de schrijfster Sarah Kane op een extreme manier, door de teksten te plaatsen in de context van de opgefokte fuif- en hardcorecultuur van de jaren 1990. Sommige critici vonden dat niet meer dan een makkelijke postmoderne ironisering, zelf zag ik er op geen enkel moment een knipoog in. Doorheen Velissariou’s energieke performance als dancediva schemerde een persona door dat verteerd werd door oprecht liefdesverlangen. De destructie waarmee dit steeds kwetsbaarder wordend personage om zich heen sloeg – en danste – had maar één object: zichzelf.

Dat is anders bij opvolger The HM Concert, waarin Velissariou en Maaskant aan de slag gingen met de Duitse theaterschrijver Heiner Müller (1929-1995), ook niet bepaald een lachebekje, maar met dat verschil dat Müller in zijn teksten een of meerdere vijanden aanwijst die zich buiten zijn personages bevinden. In Die Hamletmaschine laat hij bijvoorbeeld Hamlet gruwelijk afrekenen met zijn moeder, die hij een hoer noemt, terwijl Ophelia in een beroemde slotmonoloog de gehele door mannen gedomineerde beschaving tot een nulpunt herleidt: “Ik stoot al het zaad uit dat ik ontvangen heb. Ik neem de wereld terug die ik gebaard heb.” Ophelia’s haat richt zich specifiek op het mannelijke geslacht: “Met mijn bloedende handen verscheur ik de foto’s van de mannen die ik heb bemind en die mij hebben gebruikt…” De show van PERMANENT DESTRUCTION lijkt zich in hoofdzaak te enten op die man-vrouw-polarisatie, en op het verlangen van de vrouw geen slachtoffer meer te zijn. Maar je kan je afvragen of het (artistiek, maatschappelijk) zoveel interessanter is om de positie van dader in te nemen, to change your sex, zoals Velissariou zingt.

In het korrelige videowerk bij het begin van de show (Jan Hoek) zien we Velissariou met een nepsor en nepbaard, getooid met het wapenarsenaal en de bling bling van een geweldddadige muziek- maar ook mannencultuur. Op het podium worden zij en Maaskant geflankeerd door dansers Valentijn Benard en Gary Gravenbeek, die in minieme zilverkleurige slipjes mogen doen wat vrouwen meestal op het podium mogen doen: versieren. Kan dat, zoals Velissariou ergens in een interview beweert, gelden als “feministisch terrorisme”? Maar wat houdt dat terrorisme dan in, behalve een nogal platte omkering van de rollen? Het cultiveren van een ressentiment tegenover een ander (man, vrouw, wit, zwart, …) mag dan misschien vanuit menselijk oogpunt therapeutisch zijn, in de kunsten levert het niet zoveel op, zie het dramatisch nogal oninteressante statement “dat alle mannen monsters zijn”. Dan is de worsteling van de mens met zichzelf en de existentiële leegte zoals bij Sarah Kane een stuk vruchtbaarder.

Ook in de confrontatie tussen vorm en inhoud werkt het concept van de externe vijand een stuk minder goed dan wanneer de haat zich naar binnen richt – er zit weinig frictie in het feestelijk vieren van de eigen suprematie over een gehate ander (ik kan me na de recente verkiezingen wel wat partijbureaus voorstellen waarin zoiets is gebeurd) terwijl het feestelijk vieren van de eigen ondergang toch een stuk schokkender is. Bovendien bewandelen Velissariou en Maaskant in The HM Concert een pad dat theatraler is dan in The SK Concert. In mijn ogen verschijnt Velissariou voor het eerst als een autonoom personage – ik was haar in The SK Concert blijven zien als de podiumpersona van zichzelf. Maar wanneer ze in de slotscène van The HM Concert verschijnt als een gekruisigde Christus wordt het me duidelijk dat ze het personage van de worstelende diva speelt. Het blokt de weg af naar de zo cruciale sensatie van kwetsbaarheid. En wanneer theatraliteit kwetsbaarheid ontbeert, wordt het kitsch.

Er zijn slechts enkele momenten waarop die kwetsbaarheid wel vorm krijgt, letterlijk bijna, wanneer Velissariou in profiel voor het beeldscherm staat en duidelijk het bollende buikje van haar zwangerschap in reliëf zet. Hoe bewust ook geënsceneerd, er zit iets totaal ontwapenends aan die beelden, aan dat lichaam, dat niet anders kan dan zeggen wat het zegt: ik ben een vrouw, ik draag leven, ik ben het tegengestelde van dood. Het betekent een weigering van nihilisme, iets wat bij Sarah Kane voortdurend onder de huid van Velissariou’s persona zat, en hier slechts sporadisch de kop opsteekt – te weinig om te vermijden dat het ‘feministische’, van haat doordrongen personage op het podium een karikatuur wordt van zichzelf. Goed, PERMANENT DESTRUCTION – The HM Concert blijft heerlijk om naar te kijken, de dreunende hardcore en overstuurde autotune doen hun genotvolle werk, maar intellectueel en vormelijk ontbeert dit tweede deel de subtiliteit van zijn voorganger.

Geschreven door Evelyne Coussens Evelyne Coussens is freelance cultuurjournalist voor De Morgen en verschillende cultuurmedia, waaronder Ons Erfdeel, rekto:verso en Staalkaart. Ze is lid van de grote redactie van Etcetera.